Ogród rozkoszy ziemskich – symbolika obrazu Hieronima Boscha

Ogród rozkoszy ziemskich to bardzo złożone i zagadkowe dzieło Hieronima Boscha. Aby zrozumieć przesłanie dzieła, należy przeanalizować zawartość każdego panelu tryptyku – na zewnętrznych skrzydłach przedstawione jest stworzenie świata (widoczne, gdy tryptyk jest zamknięty). W części centralnej ukazany jest upadek ludzkości, na lewym skrzydle Raj, a na prawym Piekło muzykantów. Przeczytaj, co symbolizuje obraz Hieronima Boscha i jak go interpretować.

Obraz Ogród rozkoszy ziemskich – informacje techniczne

Tysiącletnie królestwo – tak naprawdę nazwany został tryptyk przez Boscha. Dopiero później obraz został nazwany Ogrodem rozkoszy ziemskich (od centralnej części dzieła).

• Autor: Hieronim Bosch
• Tytuł: Ogród rozkoszy ziemskich lub Tysiącletnie królestwo (z niderlandzkiego Tuin der lusten)
• Datowanie: 1490-1500
• Typu: tryptyk
• Technika: Grisaille, olej na dębowej desce
• Wymiary: wysokość: 185,8 cm, szerokość części centralnej: 172,5 cm, szerokość skrzydeł: 76,5 cm
• Lokalizacja: Muzeum Prado, Madryt

Ogród rozkoszy ziemskich – reprodukcja

Analiza obrazu Ogród rozkoszy ziemskich

Panele zewnętrzne

W późnym średniowieczu popularne były tryptyki, które prezentowane były na ołtarzach. Jednak skrzydła otwierano jedynie na wyjątkowe okoliczności religijne co oznacza, że przez większość czasu widoczne dla wiernych były jedynie panele zewnętrzne.

Źródło: Hieronymus Bosch – Originally uploaded to the English Wikipedia by w:User:Blankfaze., Public Domain, Link

Zewnętrzne skrzydła Ogrodu rozkoszy ziemskich przedstawiają Ziemię w formie płaskiego dysku, otoczonego wodą, która zawieszona jest w przestrzeni. W lewym górnym rogu usytuowany jest Stwórca, który spogląda na ziemię po stworzeniu lądu i roślin, czyli trzeciego dnia lub czwartego jeszcze przed stworzeniem Słońca, Księżyca i gwiazd. Stąd brak kolorów w krajobrazie. Brak również ludzi i zwierząt, którzy jeszcze nie zostali stworzeni.

Lewa część tryptyku: Raj – symbole i alegorie

Lewe skrzydło wewnętrzne przedstawia zaślubiny Adama i Ewy w obecności Boga. W tle znajdują się inne stworzenia: ptaki, zwierzęta wodne, ssaki, węże i owady, ale także zwierzęta hybrydy. Jak interpretować poszczególne elementy dzieła?

1. Bogactwo natury

Raj obfituje w piękne górskie krajobrazy, różne gatunki roślin i zwierząt. Jest przeciwieństwem ukazanego stworzenia świata, widocznego na zewnętrznych skrzydłach.

Symbolika: po stworzeniu świata przez Boga, przyroda tętni życiem.

2. Walczące zwierzęta

Bosch wkomponował sceny przedstawiające walczące ze sobą zwierzęta (np. lew pożerający jelenia). Zastanawiające jest to, że sceny przemocy i zabijania mają miejsce w raju.

3. Egzotyczne zwierzęta

W krajobrazie raju przedstawione są różne gatunki egzotycznych zwierząt. Część namalowanych zwierząt była znana ówczesnym widzom (np. dzik z warchlakami). Skąd jednak Bosch w XV wieku wiedział jak namalować zwierzęta takie jak słoń czy żyrafa, które nie występowały w Europie? Egzotycznie zwierzęta, np słonie wystawiane były czasami na jarmarkach. Na rynkach sprzedawane były również mięso i futra z fok. Wizerunki zwierząt publikowane były również w tak zwanych „bestiariuszach”. Ciężko powiedzieć na ile dziwny wygląd niektórych zwierząt wynika z braku wzorca, a na ile ingerencji artysty w ich wygląd.

Żyrafa prawdopodobnie skopiowana ostała z dzienników Cyriacusa d’Ancona, który pod koniec XV wieku podróżował w poszukiwaniu znalezisk archeologicznych ze starożytności. D’Ancona po raz pierwszy ujrzał żyrafę w Egipcie, wykonał wtedy jej rysunek.

Symbolika egzotycznych zwierząt: podziw różnorodności Boskiego stworzenia.

4. Fontanna z sową

Różowa fontanna z wieloma ozdobnymi detalami: liśćmi, nasionami, gałęziami. Fontanna jest źródłem płynącej wody, z której czerpią rośliny, zwierzęta i ludzie. W środku fontanny umieszczona jest sowa (jako ptak drapieżny polujący w nocy jest symbolem śmierci, zła i zagłady), która jest przeciwstawieniem do źródła życia. Warto zwrócić uwagę na szeroko otwarte oczy sowy i to jak bacznie obserwuje otoczenie.

Symbolika fontanny: życie, płodność i reprodukcja.
Symbolika sowy: tak samo jak dzikie zwierzęta, człowiek powinien być czujny i uważać na czającego się diabła. Sowa jest ostrzeżeniem dla ludzkości.

5. Wąż, czyli nawiązanie do wygnania z raju

Drzewo daktylowe z owiniętym wężem nawiązuje do zakazu jedzenia owoców przez Adama i Ewę z „drzewa poznania dobra i zła”. Wąż zdołał ich przekonać do złamania zakazu, co poskutkowało wygnaniem z raju.

Symbolika drzewa z wężem: ukazanie grzesznej natury ludzkości.

6. Bractwo Łabędzia

Hieronim Bosch należał do religijnego stowarzyszenia „Wspaniałego Bractwa Najświętszej Marii Panny” zwanego inaczej „Bractwem Łabędzia”, które liczyło 15 000 mężczyzn o wysokim statusie społecznym. Bractwo spotykało się kilka razy w roku na obiadach, gdzie podawano łabędzia, a głównym celem było praktykowanie wiary katolickiej.

Łabędź symbolizuje: stowarzyszenie „Wspaniałego Bractwa Najświętszej Marii Panny”.

7. Gady opuszczające wodę

Po prawej stronie od fontanny, uwiecznione są różnego rodzaju gady opuszczające wodę. Znajdują się tam znane ludzkości gatunki, jak i twory będące wyobraźnią artysty, np. trójgłowe zwierzę, czy zwierzę z brzuchem w kształcie jajka. Patrząc na ten fragment z aktualną wiedzą, przychodzi na myśl teoria ewolucji Darwina, jednak to niemożliwe, aby w średniowieczu Bosch chciał przedstawić ewolucję.

8. Adam i Ewa

W raju przedstawiona jest scena zaślubin Adama i Ewy. Twórca umieszczony jest pomiędzy nimi, dając im błogosławieństwo: „Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, napełniajcie ziemię i rządźcie nią”. Należy pamiętać, że w średniowieczu posiadanie potomstwa było nieodzowną częścią małżeństwa.

Sam Hieronymus Bosch poślubił Aleid Van Der Meervenne, jednak para nie miała dzieci. To właśnie związek Van Der Meervenne umożliwił mu wstąpienie do “Bractwa Łabędzia”.

Symbol obok Ewy: króliki – płodność.

9. Smocze drzewo

Po lewej stronie od Adama i Ewy, Bosch umieścił smocze drzewo (Dracena Draco), które występuje na Wyspach Kanaryjskich, Maderze i Wyspach Zielonego Przylądka. Smocza krew, czyli żywica otrzymywana z tego gatunku, wykorzystywana była w celach leczniczych, ale również jako barwnik.

Symbolika smoczego drzewa: drzewo życia, które dało Adamowi i Ewie nieśmiertelność w ziemskim raju.

Opis środkowej części obrazu Ogród rozkoszy ziemskich

Kompozycja środkowej części obrazu ma delikatnie zaznaczoną oś główną (fontanna, sadzawka, i ogromne owoce mieszczące w środku ludzi) i jest podzielona na trzy plany. Na pierwszym planie widzimy nagich ludzi różnych ras, spędzających rozpustnie czas, w dalszej części znajdują się postacie jeżdżące na zwierzętach wokół sadzawki z kobietami. Górną część obrazu zajmuje jezioro, z którego wypływają cztery odnogi. Jak zatem możemy interpretować środkową część obrazu Ogród rozkoszy ziemskich?

10. Pojedynek gryfa ze skrzydlatą rybą

W lewym górnym rogu Bosch umieścił postać lecącą na gryfie, która w dłoniach trzyma ogromną gałąź. Obok znajduje się skierowany w jego stronę “rycerz” w dziwnej zbroi, ujeżdżający skrzydlatą rybę, dzierżąc w ręku lancę z wbitym owocem. Podejrzewa się, że pojedynek mógł dotyczyć obrony honoru, ale może być również pojedynkiem ku uciesze postaci w ogrodzie. 

Symbolika gryfa: jako, że lew jest symbolem władcy królestwa zwierząt, a orzeł jest najwyższym ze wszystkich ptaków, gryf symbolizuje panowanie nad ziemią i niebem. 

11. Dziwne budowle

U góry obrazu w tle znajdują się budowle mające dziwne formy. Ich bryła zawiera różne, przenikające przez siebie elementy. Pokryte są roślinami, kamieniami, kwiatami, są zamieszkałe przez ludzi. Ze względu na roślinne formy budowli nasuwa się pytanie, czy zostały one stworzone przez Boga, czy jednak zbudowane przez ludzi? Do tych form architektonicznych wpływają lub przepływają przez nie odnogi z jeziora.

Znaczenie fontanny: fontanna pośrodku nawiązuje do fontanny z raju, jednak zamiast sowy, w jej środku widzimy mężczyznę, publicznie pieszczącego kobietę.

12. Syrena i rycerz

To kolejna scena, gdzie pojawia się rycerz, tym razem nie na niebie lecz w jeziorze, w towarzystwie syreny. 

W starożytności krążyły legendy o syrenach czarujących marynarzy swoim śpiewem, przez co statki rozbijały się o skały. W średniowieczu używano tej legendy jako ostrzeżenia przed grzeszeniem, które sprowadza ludzi ku upadkowi. 

Symbolika syreny: ostrzeżenie przed poddawaniu się pokusom.

13. Owoce

Na obrazie powtarzają się wiśnie, jeżyny czy truskawki w nierzeczywistych rozmiarach. Owoce symbolizują przyjemności, którym dobry chrześcijanin nie powinien ulegać. Jednak patrząc na obraz, można mieć wrażenie, że postacie mają obsesję na punkcie owoców.

Symbolika wiśni: płodność i erotyka.
Znaczenie jeżyn: miłość.

Symbolika truskawki: pokusa, śmiertelność. 

14. Postacie zbierające jabłka

Postacie z prawej strony zajęte są zbieraniem i jedzeniem jabłek. To bezpośrednie nawiązanie do zjedzenia jabłka przez Ewę. 

15. Sadzawka z pannami i jazda konna

Mężczyźni jeżdżą wokół sadzawki na koniach, wielbłądach, jednorożcach i innych zwierzętach. Ich ruch można porównać do karuzeli, która się nie zatrzymuje, a oni sami wirują zaślepieni pożądaniem. Trzymają owoce, jajka, ptaki i ryby, można przypuszczać że to prezenty dla pluskających się w sadzawce panien. 

Obwód nawiązuje do średniowiecznych zwyczajów, jak na przykład rytuały płodności, gdzie paru mężczyzn tańczyło wokół jednej kobiety.

Symbolika jazdy konnej: stosunek seksualny.
Symbol jajka: płodność. 

16. Ptaki

Oprócz sowy, która znajduje się w rajskiej część tryptyku, widzimy też inne gatunki ptaków. Dzięcioł zielony, dudek, rudzik i kaczka to gigantyczne ptaki, ujeżdżane przez ludzi. Słowo “ptak” może mieć tutaj podwójne znaczenie – „vogelen” (vogel = ptak) może odnosić się dosłownie do ptaków, ale również do stosunku płciowego.

Bosch zmienił nie tylko proporcje ptaków, ale również siedliska zwierząt. Ptaki przebywają w wodzie, ryby żyją na lądzie i na niebie.

Symbolika sójki: zaradność. 

Symbolika dzikiej kaczki: równowaga. 

Symbolika dudka: kobieciarz. 

17. Przezroczysta kula

Na obrazie widnieje czule dotykająca się para zamknięta w szklanej kuli. Kula jest jakby częścią rośliny, wyrastającej z jeszcze innej, różowej kuli unoszącej się na wodzie. Kula oddziela parę od innych postaci, dając in odrobinę intymności i prywatności. Jednak pojawiające się małe pęknięcia, sugerują że zbliża się niebezpieczeństwo.  

18. Nagość i rozpusta

Środkowy panel obfituje nagością męskich i kobiecych ciał. Mężczyzna dotykający kobiecego krocza w fontannie to jedyna scena na obrazie, gdzie Bosch tak dosłownie pokazuje kontakty seksualne. 

W tamtych czasach nagość była tematem tabu, a malowanie nagich postaci dopuszczalne było jedynie w scenach biblijnych. Dopiero w renesansie coraz więcej artystów decydowało się malować nagie postacie. 

19. Homoseksualizm

Na obrazie przedstawione są nie tylko czułości pomiędzy osobami przeciwnych płci, ale również kokietujące się pary jednopłciowe. Zajęci rozmową, tańcem, piciem wina i jedzeniem zazwyczaj owoców – czyli tak, jak w średniowieczu w stosowny sposób dobierano partnera. Na obrazie niektóre postacie wychodzą poza niewinną rozmowę, np. mężczyźni zwróceniu ku sobie pośladkami.

Warto zaznaczyć, że homoseksualizm w tamtych czasach był mocno potępiany – za akty homoseksualne palono na stosie. W dziełach sztuki przedstawiano akty homoseksualizmu, jednak często jako ostrzeżenie. 

20. Ciemnoskórzy

Zdecydowana większość postaci jest jasnoskóra, jednak pojawiają się między nimi osoby pochodzenia afrykańskiego. Osoby czarnoskóre były rzadko spotykane wtedy w Europie, a niderlandczycy mieli małą wiedzę o innych rasach. Być może Bosch chciał pokazać różnorodności istot, które stworzył Bóg. 

Ciekawostką jest to, że dopiero po śmierci Boscha odnotowano pierwszą obecność Maurów w tamtym regionie, chociaż nie można wykluczyć że spotkał ich za życia. 

Symbolika pawia na głowie czarnoskórej kobiety: piękno.

21. Dzicy ludzie

W przekazach średniowiecznych pojawiali się “dzicy ludzie”. Wierzono, że żyli w lasach i próbowali nakłonić ludzi do aktów seksualnych. Byli postrzegani jako przeciwieństwo mieszkańców dworu. 

Symbolika dzikich ludzi: pożądanie i niepohamowana namiętność.

Piekło muzykantów

Piekło zaprezentowane przez Boscha różni się od obrazów tamtych czasów. Oprócz cierpienia fizycznego poprzez palenie czy zjadanie żywcem, Bosch skupia się na aspekcie psychologicznym. Prawdopodobnie postacie torturowane są przez rzeczy, za które trafiły do piekła.

22. Miasto w ogniu

W prawym skrzydle, które jest przedstawieniem piekła, widzimy pożar, który panuje nad miastem. Ludzie uciekają z domów po drabinach lub wskakują do brudnego kanału. Pośród ognia są zwykli mieszkańcy, jak i atakujące wojsko, prowadzone przez rogatego demona. W samym centrum tej sceny, usytuowany jest tlący się wiatrak .

Prawdopodobnie jest to osobiste wspomnienie samego malarza. W 1463 roku, gdy miał 13 lat, rodzinne miasto Boscha (‘s-Hertogenbos) ogarnął ogromny pożar. Ogień pochłonął 4000 domów.

Symbolika pożaru: uwięzienie w piekle, brak ucieczki.
Znaczenie wojska: w czasach Boscha Księstwo Brabancji było skłócone z sąsiadującym Księstwem Geldria, przez co ówcześni mieszkańcy żyli w strachu przed najazdem i plądrowaniem.

23. Ucho z nożem

Ogromne uszy, przebite strzałą, ze wciśniętym między nie nożem, przygniatają grupę postaci. Uszy w tym przypadku mogą nawiązywać do kilku rzeczy. Przypominają one kształtem maszynę wojenną, ale również męskie przyrodzenie. Może to być również nawiązanie do karania ludzi za przewinienia – w tamtych czasach obcinano uszy złodziejom. Ponadto na nożu widnieje symbol (litera “B” lub “M”), zaś rodzinne miasto Boscha słynęło kiedyś z produkcji noży.

Symbolika ucha z nożem: kara cielesna za grzechy.

24. Hybryda drzewa, jajka i człowieka

Kreatura z ludzką głową, tułowiem jaja i nogami w formie pnia drzew, jak gdyby pochyla się. Równocześnie musi utrzymywać równowagę, gdyż balansuje na 2 małych łodziach, w których chowają się ludzie. Tors tej postaci, skrywa w sobie tawernę, gdzie ludzie piją piwo z beczki. Warto zwrócić uwagę na mężczyznę przy stole, który siedzi nie na krześle lecz na ropusze (na Lucyferze). Człowiek-drzewo na swojej głowie niesie dudy, które oznaczają lenistwo. W plecy ma wbitą chorągiew, która również przedstawia dudy, podkreślając jak dużym grzechem jest lenistwo i próżniactwo. Być może przez nadużywanie alkoholu i lenistwo, postacie z tawerny trafiły do piekła.

Symbolika ropuchy: diabeł.
Symbol dud: lenistwo.

25. Klucz

Pijany mężczyzna zwisa przez oczko klucza, zawieszonego na patyku. Klucz jest atrybutem św. Piotra (Jezus ofiarował mu klucze do Królestwa Niebieskiego).

W tym przypadku klucz służy do torturowania ludzi w piekle, być może przypominając uwięzionym tam duszom, że nie zostały wpuszczone do Raju. Z drugiej strony może być to również klucz do piekła (nad nim widzimy nowe dusze wprowadzane do królestwa szatana).

26. Czaszka konia, ćma

Memento mori – pamiętaj o śmierci, przedstawione za pomocą czaszki, często przewija się w średniowiecznych dziełach. Ma przypominać odbiorcy dzieła, że pewnego dnia umrze. Inne przedmioty przypominające o zbliżającej się śmierci to: owoce (ponieważ się psują), kwiaty (więdną), szkło (kruchość) symbolizują przemijanie. Motyw vanitas, czyli przemijanie będzie się często przewijał później w sztuce barokowej, głównie na martwych naturach.

Symbolika czaszki: śmierć, przypomnienie o śmierci.
Symbolika ćmy: również śmierć,

27. Ciało Chrystusa

Po prawej stronie widnieją postacie w hełmach, zebrane wokół latarni. Widzimy ludzi w hełmach stojących wi wokół dużej latarni. Jedna z nich jest przebita mieczem przez straszną istotę, drugi rycerz leży pod nim i jest rozszarpywany przez drapieżne zwierzęta. Należy tu zwrócić uwagę na przedmioty, które trzymał w rękach – kielich wina i opłatek, to bezsprzecznie nawiązanie do chrześcijańskiej liturgii. Opłatek, na którym dzieje się ta scena jest przecinany nożem. Zaś pod nim demon ujeżdżając kobietę, wprowadza ją do dzbana z winem.

Symbolika wina i opłatka: Krew i Ciało Chrystusa. Bezczeszczenie religijnych tradycji i obchodów.

28. Piekielna muzyka

W średniowieczu uważano, że muzyka prowadzi do rozpusty i grzechu. Z tego powodu dozwolona była jedynie muzyka religijna. Namalowane ciała grzeszników przywiązane są do ogromnych instrumentów: lutni, harfy i liry korbowej. Ludzie krzyczą ze strachu, bo wokół czyhają na nich demony. Instrumenty, które na ziemi były źródłem rozrywki, w piekle zmieniły się w narzędzia tortur.

Pod lutnią widnieje miażdżona przez nią postać z nutami na pośladkach. W 1978 roku hiszpański mnich Gregorio Paniagua przetłumaczył notatki na pośladkach grzesznika. Piosenkę nazwano Codex Gluteo – „pisma pośladków”.

Również muzyczka Amelia Hamrick postanowiła odtworzyć melodię, która jest tam zapisana:

29. Jazda na łyżwach

W piekle grzeszników mają dręczyć ekstremalne temperatury. Torturować możne nie tylko ukrop i ogień, ale też bardzo niska temperatura. Większość wody na prawym skrzydle pokryta jest lodem. Pod jedną postacią lód się załamał i jest bliska utonięcia. Nagie postacie na łyżwach są bliskie zamarznięciu, a wokół nich jeździ futrzasty demon, polując na nich ze strzałami.

Bosch skrupulatnie odwzorował jazdę na łyżwach, dbając o takie szczegóły jak zarysowania na lodzie, czyli mocowanie łyżew na nogach. Łyżwy mają po 3 otwory, przez które przewleczone były sznurówki.

30. Diabelska sowa na nocniku

W piekle widzimy kolejną sowę. Tym razem siedzi ona na ogromnym nocniku, a na głowie założony ma garnek. Sowa pożera ludzi, jednocześnie ich wydalając. Wpadają oni do kanału. Na jego brzegu widzimy wymiotującego człowieka, z drugiej strony inna postać wydala z siebie monety. Prawdopodobnie to nawiązanie do innego obrazu Boscha “Siedem grzechów głównych”, a przedstawione jest tutaj obżarstwo i chciwość.

Warto przypomnieć, że w średniowieczu tylko najbogatsi posiadali nocnik. Większość śmiertelników wypróżniała się do rzeki, przez co w mieście nieustannie unosiły się przykre zapachy.

31. Odbicie kobiety

Obok nocnika widzimy kobietę złapaną przez demona (ich odbicie widoczne jest na lustrze obok), dodatkowo siedzi na niej ropucha (diabeł). Postać ma zamknięte oczy, być może aby nie patrzeć w lustro. Zastanawiające jest jej podobieństwo do Ewy przedstawionej w raju.

32. Gry hazardowe

W piekle widzimy również gry hazardowe, takie jak gry karciane, kościane, tryktrak. Jednak można odnieść wrażenie, że to demony bawią się, a stawką są potępione dusze. Postacie są przerażone, torturowane i bezbronne. Z obrazu możemy się dowiedzieć, jakie gry były popularne w tamtych czasach.

33. Demon w drewnianych chodakach

Demon w drewnianych chodakach przebija mieczem grzesznika. Na plecach ma tarczę, do której przybita jest ręka. Dłoń jest uniesiona w geście błogosławieństwa, tak samo jak ręka Boga na lewym skrzydle. Jednak znajdująca się na niej kostka wskazuje na hazard. Kolejna kpina z tradycji chrześcijańskiej.

Widzimy tu kolejne odniesienie do ówczesnego życia. Ze względu na zimne posadzki i brud ulicy, średniowieczni niderlandczycy dodawali drewniane podeszwy do obuwia.

34. Pakt z diabłem

Demon w stroju rycerza, trzymający atrament, świna przebrana za zakonnicę i urzędnik z ropuchą (diabłem) próbują przekonać człowieka do podpisania dokumentu, prawdopodobnie paktu z diabłem. Duża wagę dokumentów sugeruje czerwona pieczęć. Postacie są przebrane za szanowane osoby, aby wzbudzić większe zaufanie.

Na udzie człowieka widać odpust, czyli dokument, który można było kupić od kościoła, aby uzyskać przebaczenie.

Gdzie znajduje się obraz Ogród rozkoszy ziemskich Hieronima Boscha?

Ogród rozkoszy ziemskich znajduje się w Muzeum Prado w Madrycie, na parterze w pokoju 056A. Dzieło znalazło się tam przez wojnę domową w Hiszpanii.

Król hiszpanii Filip II kupił dzieło na aukcji w 1591 roku. W 1939 roku obraz został przeniesiony (na przechowanie podczas wojny) z pałacu do Muzeum Prado i jest tam eksponowany w kolekcji do dzisiaj.

Dla kogo Bosch namalował ten obraz?

Patrząc na hordy nagich postaci otoczonych seksualną symboliką, możemy wywnioskować, że tryptyk mimo religijnej tematyki nie został nigdy wyeksponowany na kościelnym ołtarzu. Prawdopodobnie obraz został stworzony na zlecenie mecenasa do prywatnej kolekcji.

Jak interpretować Ogród rozkoszy ziemskich?

Przez to, że niewiele wiadomo o samym artyście, interpretacja dzieła jest niezwykle trudna. Na obrazie przedstawione są ogólnie znane w średniowieczu symbole, jednak towarzyszą im tajemnicze elementy. Być może prawdziwe znaczenie obrazu nie zostanie nigdy odgadnięte. Jednak to jest najpiękniejsze w sztuce, że każdy może interpretować ją na swój sposób.

Źródła:

archief.ntr.nl
mymodernmet.com