Sztuka bizantyjska jest przedłużeniem starożytnej sztuki greckiej, powstaje od IV do XV wieku (od roku 330 do 1453). Należy zatem i do starożytności i do średniowiecza. Już pod koniec III wieku w strukturze Cesarstwa Rzymskiego zachodzą zmiany, które z czasem doprowadzają do podziału na dwa odrębne cesarstwa: wschodnie i zachodnie. Gdy w 324 r. cesarz Konstantyn na miejscu dawnej kolonii greckiej Bizancjum założył nową stolicę i nazwał ją od swojego imienia Konstantynopolem. Początek podziału cesarstwa był już ugruntowany. Nowa stolica poświęcona została 11 maja 330r.
W 395 r. po śmierci cesarza Teodozjusza powstały 2 cesarstwa:
- zachodnie (łacińskie) z siedzibą w Rzymie, później w Mediolanie i Rawennie.
- wschodnie (greckie) z siedzibą w Konstantynopolu.
Cesarstwo zachodnie zostało pobite przez plemiona barbarzyńskie w roku 476 – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Sztuka bizantyjska cechuje się jednolitością i powtarzanymi w dziełach schematami. Odnosi się do logiki i proporcji, jak w sztuce starożytnej Grecji, wzbogacona o mistycyzm i symbole religijne.
Odpowiadamy na pytania:
- Czym charakteryzuje się sztuka bizantyjska?
- Czym jest prezbiterium?
- Gdzie było terytorium Bizancjum?
- Jak nazywają się bizantyjskie obrazy o tematyce religijnej?
Terytorium Bizancjum
Bizancjum w okresie największej potęgi zajmowało Półwysep Bałkański, Syrię, Egipt, Azję Mniejszą I miało swoje 2 centra na Półwyspie Apenińskim: Rawenna i Sycylia. Dzieje sztuki bizantyjskiej dzielono na 3 okresy:
- okres kształtowania się nowego stylu lata 330-843 – koniec ikonoklazmu, VI wiek (cesarz Justynian) – okres rozkwitu sztuki,
- złoty wiek lata 843-1204 – zdobycie Konstantynopolu przez Krzyżowców,
- okres schyłkowy 1204-1453.
Sztukę bizantyjską cechuje:
- dążenie do wyrażenia idei Boga, stąd jej monumentalizm, niechęć do eksperymentów,
- inspirowanie się antykiem, sztuką wczesnochrześcijańską, a także sztuką wschodu, stąd zamiłowanie do przepychu,
- wyrafinowanie.
Architektura sztuki bizantyjskiej
Geneza architektury bizantyjskiej wywodzi się ze świątyni wczesnochrześcijańskiej. W architekturze bizantyjskiej w początkowym okresie powstały bazyliki, budowle na planach centralnych, a także tzw. bazyliki kopułowe, będące połączeniem formy podłużnej z centralną.
Plan krzyżowo-kopułowy
W IX wieku ukształtowany zostaje plan krzyżowo-kopułowy (krzyż wpisany w kwadrat). Ten typ rozpowszechni się na terenie całego Cesarstwa Bizantyjskiego, stał się typem dominującym. Były to świątynie budowane na planie krzyża greckiego z kopułą na przecięciu naw.
Od wschodu do czworoboku świątyni przylegały 3 apsydy:
- środkowa, największa to prezbiterium,
- północna prothesis (tu przygotowywano dary ofiarne),
- i południowa diakonikon przeznaczona dla kapłanów.
Apsydy oddzielono od nawy specjalną przegrodą, która dała początek ikonostasowi.
Światopogląd wyrażany w sztuce bizantyjskiej
Świątynia bizantyjska w symboliczny sposób wyrażała światopogląd. Obszar stworzony dla człowieka przykrywa kopuła symbolizujaca niebo. Olśniewające wnętrze ma przewodzić myśl o raju, oderwać człowieka od codziennych spraw. Ma prowadzić dusze do Boga. Kościoły na zewnątrz były surowe, we wnętrzu zachwycają bogactwem motywów dekoracyjnych i różnorodnością materiałów. Barwne marmury, mozaiki, freski pokrywały ściany niepozostawiając wolnego miejsca.
Bizantyjczycy stawiając sobie za cel nauczenie kościoła, znaleźli doskonałą metodę: malowidło ścienne o określonej dekoracji.
Kopuła bazyliki bizantyjskiej, czyli niebo
Kopuły symbolizujące niebo – umieszczano wizerunki Boga, np. Maiestas domini, pantokrator – wizerunek Chrystusa, który prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa, a w lewej trzyma księgę. Na pendentywach (trójkątnych żagielkach), które łączą niebo z ziemią znalazło się miejsce dla 4 ewangelików:
- Święty Marek – lew uskrzydlony
- Święty Jan – orzeł
- Święty Łukasz – uskrzydlony byk
- Święty Mateusz – uskrzydlony człowiek
Prezbiterium – ukazywano tam matkę boską, często też tematy eucharystyczne, np. komunie apostołów. Na ścianach nawy przedstawiane były ważniejsze święta, np. zwiastowanie, nawiedzenie, ofiarowanie, chrzest itp. na ścianie zachodniej najczęściej umieszczano scenę sądu ostatecznego (w scenie sądu ostatecznego występuje grupa deesis: Chrystus – po środku, po prawej Matka Boska, a po lewej Święty Jan Chrzciciel) Maria i Święty Jan są orędownikami i wstawiają się za nami u Boga. Występuje archanioł Michał, jest ukazywany w zbroi, jako rycerz trzymający miecz, bo walczy ze złymi mocami i trzyma wagę, na której waży dusze.
Przykładowe dzieła architekturybizantyjskiej:
- Kościół Mądrości Bożej (532-537) zwany też Wielkim Kościołem, aktualnie meczet Hagia Sophia w Stambule, architekci Anthemios z Tralles i Izydor z Miletu.
- Bazylika Sant’Apollinare Nuovo w Rawennie,
- San Vitale w Rawennie,
- Mauzoleum Galii Placydii, Rawenna,
- Bazylika Św. Marka, Wenecja.
Mozaiki bizantyjskie
Mozaiki tworzone są poprzez malutkie elementy kamyków, ceramiki, marmuru lub kamieni szlachetnych czy masy perłowej. Działają podobnie jak malarstwo, wykorzystując szeroką paletę barw. Kompozycje są dość proste i symetryczne.
Najcenniejsze mozaiki bizantyjskie zachowały się w Sant’Apollinare Nuovo. Przedstawiają sceny ze Starego i Nowego testamentu. W kościele San Vitale dobrze zachowane są mozaiki Justyniana i jego żony Teodory (to właśnie mozaiki w San Vitale zainspirowały Gustava Klimta do stworzenia „Pocałunku”).
W mozaikach podejmowano szeroką tematykę: od Chrystusa jako Dobrego pasterza, poprzez postacie świętych, po ornamenty.
Ikony i freski w sztuce bizantyjskiej
Ikony to obrazy malowane przez zakonników, o tematyce religijnej (służyły do modlitw, sta małe rozmiary). Nazwa pochodzi od greckiego “ eikon”, co oznacza “obraz, wyobrażenie”. Inspiracją do powstania ikon były antyczne portrety. Ikony były malowane w ściśle określony sposób. Przedstawicielami byli Teofan Grek z Bizancjum oraz Andrzej Rublow z Rusi.
Cechy ikon bizantyjskich:
- kompozycja centralna i statyczna,
- płaska plama barw z ciemnym konturem,
- takie same, dostojne gesty,
- złote tło,
- tempera na desce lipowej.
Rzemiosło artystyczne a Bizancjum
W bizancjum tworzono przede wszystkim przedmioty związane z modlitwą: relikwiarze, krzyże, kaganki, oprawy ksiąg, naczynia. Jako materiał wykorzystywano złoto, srebro, kamienie szlachetne, kość słoniową i dobre gatunkowo drewno. Udoskonalono techniki złotnictwa: repusowania, niella, granulacji, filigranu, emalii.