Gotyk w historii sztuki zapisał się przede wszystkim dzięki innowacyjnym zastosowaniom w architekturze. Jednak dużą rolę odgrywa również rzeźba, która jest nierozłącznym elementem świątyń gotyckich. Przeczytaj, jakie są cechy sztuki gotyckiej i poznaj przykłady rzeźby gotyckiej.
Poruszane tematy:
- Rzeźba gotycka – cechy.
- Sztuka gotycka – przykłady.
- Czym jest styl płomienisty w gotyku?
- Jakie są rodzaje łuków gotyckich? Łuk Tudorów, łyk ośli grzbiet, łuk ostry.
Gotyk – charakterystyka
W epoce gotyku powraca “uczłowieczona” postać ludzka w rzeźbie. Nierzeczywiste istoty z rzeźby romańskiej znikają na rzecz plastycznego humanizmu, wyrażającego się zainteresowaniem zarówno fizycznymi właściwościami ciała jak i psychicznymi przeżyciami człowieka. Już w epoce romańskiej najbardziej akcentowanym elementem budowli sakralnej był portal. W sztuce gotyku portal zostaje maksymalnie rozbudowany. Rzeźba spełnia funkcję Biblii Pauperum, czyli dekoracji plastycznej stanowiącej rodzaj obrazowego wykładu, w którym przedstawione są sceny i wydarzenia biblijne dla nie znających pisma i łaciny wiernych.
Motyw w rzeźbie gotyku
Podejmowano tematy Maryjne i hagiograficzne, jak w portalach w Chartres i Reims (scena zwiastowania z uśmiechniętym aniołem), chętnie przedstawiano Archanioła Gabriela i sceny zwiastowania i nawiedzenia.
W XIV wieku dokonują się istotne zmiany – rzeźba odłącza się od architektury i pojawia się rzeźba wolnostojąca. Wpływ na usamodzielnienie się rzeźby miały prądy mistyczne, rozwój życia duchowego, który budził potrzeby indywidualnej modlitwy. Zadaniom tym nie mogły sprostać rzeźby pokrywające mury świątyń, dlatego pojawiła się pojedyncza rzeźba ustawiona w kaplicach bocznych, w bocznych ołtarzach lub niszach. Tematem dominującym w tym nurcie była śmierć Chrystusa, a także postać Marii ( “Pieta z Lubiąża”, “Madonna szafkowa”), powtórne narodziny Jezusa. Popularnością cieszyły się krucyfiksy: Jezus Chrystus na krzyżu, mąż boleści, Jezus pokazujący rany.
Styl piękny w rzeźbie gotyckiej
Styl piękny (1400-1450) – ma charakter stylu międzynarodowego: występuje równocześnie w wielu krajach i ma cechy wspólne, wypracowane na drodze wymiany doświadczeń. Styl ten kształtował się w latach 1370 do 1390, a pełnię osiągnął około 1400 r. i tak się go datuje. Trwał on do 1450 r. Początkowo był to styl dworski, charakteryzujący się wytwornością form, delikatnością, bogactwem wątków świeckich. Z czasem jednak, styl ten został przejęty przez mieszczaństwo, które wykorzystało go w wyobrażeniach religijnych (ale unikając scen dramatycznych).
Cechy rzeźby gotyckiej:
- idealizacja postaci
- spokój
- brak emocji
- w wizerunkach Maryi delikatne rysy twarzy, dziewczęcy wdzięk
- postać w kontrapoście, esowato wygięta
- bogate draperie o różnych formach fałd, o miękkich krawędziach – styl miękkich szat
- popularne wizerunki Maryi.
Źródło: Autor nieznany / Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Muzeum Narodowe w Warszawie z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów MN w Warszawie., CC0, via Wikimedia Commons
Przykłady rzeźby gotyckiej:
- Madonna z Krużlowej
- Madonna z Wrocławia
- Madonna z Torunia.
Późny gotyk – cechy
Po 1450 r. styl piękny ustępuje miejsca późnemu gotykowi, który cechuje:
- ekspresja
- realizm
- ostre szaty, układające się w nienaturalny sposób.
Styl ten rozwijał się szczególnie mocno w Niemczech, gdzie powstały wielkie ołtarze snycerskie (drewniane).
Najważniejsze dzieła sztuki gotyckiej
- Katedry w: Sant Denis, Chartres, Paryżu (Notre-Dame), Reims, Amiens, Kolonii,
- Wells, Mediolanie, Sienie, Gnieźnie, Wrocławiu, Krakowie, Toruniu, Gdańsku
- Kaplice w: Saint Chapelle, Paryżu.
- King’s Collage, Cambridge, Wiślicy.
- Ratusze we: Florencji (Palazzo Vecchio), Wrocławiu, Toruniu.
- Pałac Dożów w Wenecji.
- Barbakan w Krakowie.
- Zamek Krzyżacki w Malborku.
Pojęcia związane z późnym gotykiem
- Ołtarz szafiasty, szafowy lub retabulum szafiaste, to ołtarz charakterystyczny dla późnego gotyku. Początkowo występował w formie tryptyku, później forma stała się bardziej rozbudowana, stąd 5 części – pentaptyk. Składa się z części środkowej, dwóch skrzydeł ruchomych i dwóch skrzydeł nieruchomych. Zbudowany z mensy, na której ustawiona jest płaskorzeźba lub malowana nastawa ołtarzowa – retabulum, która łączy się z mensą za pośrednictwem ścianki zwanej predella.
- Tron łaski – Trójca Święta pod postacią tronu łaski (Bóg podtrzymuje syna na krzyżu lub ciało syna zdjęte z krzyża).
- Pieta – przedstawienie Maryi z synem.
Okres późnogotycki – styl płomienisty/barok gotycki
Sztuka XV wieku to okres późnogotycki (styl płomienisty lub barok gotycki) i utrzymuje nadal formy gotyckie, ale zmierza w kierunku spotęgowania dekoracyjności.
Cechy gotyku schyłkowego:
- często stosuje się system halowy (nawy są tej samej wysokości), stąd dobrze oświetlone nawy i dużo światła we wnętrzu,
- architekci rezygnują z łuków przyporowych (oporowych), które są zbędne w systemie halowym
- wielkie okna wypełniają skomplikowane maswerki, często o motywie rybich pęcherzy
- wieże są bardzo strzeliste, nadal czworoboczne, w górnych częściach przechodząc w czworobok,
- architekci stosują skomplikowane profilowania żeber i służek
- w elewacjach dąży się do lekkości i ażurowości
- architekci stosują skomplikowane sklepienia (gwiaździste wachlarzowe i tym podobne)
- stosowane są dekoracje łuki, popularnością cieszy się łuk w ośli grzbiet, a w Anglii łuk Tudorów.
Przeładowanie, zawiłość, efekty światłocieniowe, podobne cechy uzyskiwane są w późnogotyckiej rzeźbie, gdzie artyści dążą do ekspresji (pokazują ekspresję twarzy i gestów), podkreślają maksymalne linie, poszarpane draperie szat. Głowy traktują realistycznie, dążą do wydobycia uczuć
Gotyk w Anglii
Anglia jest nietypowym przykładem kraju, w którym gotyk od początku istnienia rozwijał się bardziej w kierunku dekoracyjnym niż konstrukcyjnym. W związku z czym przejawy późnego gotyku występują tam wcześniej – już w XIV wieku stosuje się bogate sklepienia.
Po gotyku następuje renesans, jednak przemiany zachodzą stopniowo, w zależności od regionu. Opis przemiany gotycku w renesans znajduje się we wpisie “Gotycko-renesansowe Francja i Niemcy”.
Typ gotyckiego nagrobka
Gotycki nagrobek nazywany jest w nagrobkiem tumbowym. Tumba to zasadnicza część nagrobków gotyckich i renesansowych, o kształcie skrzyni zamkniętej od góry poziomą płytą z rzeźbioną postacią zmarłego. Złożony z kamiennej skrzyni, na której spoczywa płyta z plastycznie przedstawiono leżącą figurą zmarłego. Na bocznych ścianach tumby przedstawiano uroczystości pogrzebowe, zwykle pod postacią osób opłakujących zmarłego. W Polsce istniały dwa ośrodki produkcji nagrobków: Śląsk i Małopolska (Kraków).
Nagrobki Królewskie w katedrze Wawelskiej
Nagrobki Królewskie w katedrze Wawelskiej to nagrobek Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły i Kazimierza IV Jagiellończyka. Dzieło Wita Stwosza wykonane około 1492 roku jest typowym dziełem dla Stwosza i jego epoki – realistyczne przedstawienie pełnego bólu oblicza monarchy, stąd niepokój i dramatyzm ujęcia.
Inne rzeźby późnego gotyku
Posągi Ekkeharda i Uty z katedry w Naumburgu (Niemcy 1260-1270) – umieszczone zostały w prezbiterium katedry i przedstawiają 12 fundatorów świątyni. Poszczególne pary i pojedyncze postacie przedstawione są w sposób realistyczny. Podkreślone zostały indywidualne cechy bohaterów. Posągi Ekkeharda i Uty reprezentują przeciwstawne cechy:
- margrabia Ekkehard ubrany w długi płaszcz stoi dumnie, w rękach trzyma miecz i tarczę,
- Uta podtrzymuje poły płaszcza, jakby chroniła się przed chłodem.
Figury te są jednymi z najdoskonalszych przykładów gotyckiej rzeźby niemieckiej, stylistycznie odwołujące się do dzieł z Reims.
Jeździec Bamberski z katedry Piotra i Jerzego w Bambergu w Niemczech
Jeździec Bamberski z katedry Piotra i Jerzego w Bambergu w Niemczech (1237 r.) jest pierwszym wyobrażeniem postaci na koniu od Vi wieku. Działo wykazuje cechy świadczące o przyswojeniu przez twórcę obrazowania antycznego.
